Har kjempet i 40 år for å verne Raundalselva på Voss

Reint vatn, levedyktige fiskebestandar og vatn som kunne transportera saker og ting der det rann nedover i sitt eige tempo. Ei gradvis utvikling av teknologi endra vår oppleving av vatnet. Vatningskanalar vart teke i bruk, kvernhus bygga, kanalar vart laga.

Men ingenting skulle få så mykje å seie for vår oppleving av elva sin eigenverdi som då amerikanske James Francis i 1848 fullførte utviklinga av vassturbinen. Oppfinninga av vassturbinen leia fram til bygginga av det første vasskraftverket i verda, som truleg stod ferdig i 1877, i Notodden. Her i Noreg altså. På det tidspunktet byrja menneske å trekka det absolutte skiljet mellom elva sin eigenverdi og elva sin nytteverdi, eit skilje me endå ikkje har klart å overkomme.

I VERDSTOPPEN: Nesten ingen elver i heile verda har så mykje fin padling som Raundalselva. Verdien er lett å sjå, men vanskeleg å utgreiie. Bilde: Sasha Vales Toledano

Etter 1877 kunne rennande vatn forståast og snakkast om på ein ny måte, ulikt nokon gong før. No kunne vassdrag omsetjast til ingeniør- og økonomispråket og omtalast som GWh (gigawattime) produsert energi eller NOK i inntekter. Elvene vart industrieventyr, til postar på offentlege budsjett og til nasjonal straumforsyning.

Fram til i dag er det bygd ut vasskraftverk her i landet med  140 TWh (terrawattime) årleg produksjon. Det er klart mest i heile Europa, og meir enn vasskraftproduksjonen til heile Afrika. Verdien av dette, gjeve marknadsprisen i 2019, er omlag 150.000 milliardar kroner. Og alt her skal eg avsløre kjerna i saka: skal ein verna om natur i sin naturlege form, som noko meiningsfullt i seg sjølv, treng ein noko som kan stå opp mot dei valdsame samfunnskreftene som økonomien og fysikken set i sving.

Under den blytunge vekta av tal som viser at ei elv kan omsetjast til 100-tals-millionar av kroner vert ein kvar som snakkar om elva sin venleik og sjel, redusert til ein romantisk svermar eller ein radikal aktivist. Men kva kan redde naturen frå industrien og økonomien sin kvern?

DEMONSTRASJON:Naturvernarar, ekstremsportarar og felespelarar samla 400 menneske då dei laga demonstrasjonstog i gatene på Voss i 2010. Bilde: Ekstremsportveko

Lovverket kan vere ein nyttig reiskap. Heilt sidan norsk vasskraftutbygging skaut fart først på 1900-talet, hadde folk, organisert gjennom mellom anna Naturvernforbundet, kjempa for fritt rennande vatn, og eit halv århundre seinare gav dette resultat.

I 1960 handsama Storinget for første gong ein nasjonal oversikt over naturområde som burde vernast, noko som leia til opprettinga av Sperstad-utvalet som hadde som mandat å lage ei liste over elver som burde vernast.

Dei leverte si første innstilling i 1970, og i perioden fram til 1980 vedtok Stortinget to verneplanar der 146 vassdrag vart verna, først og fremst mot vasskraftutbyggingar. No vart også 133 elver mellombels verna, og mellom desse var Raundalselva. Samstundes som storsamfunnet verna nokre elvar vart det gjort store inngrep i vassdragsnaturen, og i perioden 1960 – 1986 vart vasskraftproduksjonen i Noreg tredobla.

Utbyggingane provoserte stadig større protestar, og norsk vassdragsvern fekk sine «martyrar» då Mardøla og Altavassdraget vart utbygd etter kampar som pågjekk i tida mellom 1969 og 1982.

Førstemann i 1979: Tony Hutchinson som her padlar Raundalselva med treåre og ein 4 meter lang glassfiberkajakk, er no busett på Voss. I 1979 var han med i ei gruppe av engelske soldatar som reiste Noreg rundt for å padle elv. Padling, klatring og skikøyring var ein del av treninga deira, og dei har truleg førstegongspadla mange av klassikarane i den norske vassdragsnaturen.Foto: Frå Tony Hutchinson sitt arkiv/ Fotograf ukjend.

På Voss vakna no for alvor vassdragsvern-rørsla. Vossovassdraget var mellombels verna, men det vart arbeida med planar for korleis elva kunne omdefinerast til GWh. Nokre vossingar tok tak, og i august 1980 vart Vernelaget for Vossovassdraget skipa. 

Asle Nesheim og Trygve Refsdal sit ved nokre benkar ved Voss Rafting Senter i striregnet og snakkar om den første vernekampen for Vossovassdraget. Dei dreg fram kart, og syner dei massive planane om demningar og kraft i Raundalen. 

– Eg studerte biologi i Levanger på den tida, og Alta-saka var med å skape eit stort naturvernengasjement i miljøet der oppe, også hjå meg. Då eg kom til Voss landa den organisator-rolla litt i fanget på meg, fortel Asle Nesheim, den første leiaren av vernelaget.

Pionerar: Flemming Schmidt og Frode Solbakk utforska Raundalselva i raft i -92. Foto: Frå Frode Solbakk sitt arkiv / Fotograf ukjend.

Asle gjekk endåtil rundt heile nedslagsfeltet til Raundalselva, over Raundalsryggen, inn til fjellplatået som danna vasskiljet mellom Raundalselva og Flåmselva, og heim att. Det vil seie heilt til han nesten regna vekk nord for Mjølfjell og gjekk ned att i dalen.

Kvifor han gjekk heile denne vegen, det får eg ikkje heilt tak på, men ein må vel verte kjend med og glad i det ein kjempar for. Kjempa gjorde dei nemleg. Saman med eit vernelag som etter kvart talde 500 medlemmer, heldt dei debattmøte, gjorde eigne utgreiingar, produserte brosjyrar og møtte i stortingskomitéar. Argumenta var kjende. Noreg produserte og forbruka alt svært mykje kraft og ei kraftutbygging i Raundalen ville øydelegge den siste urørte elva i regionen.

Desse argumenta stod mot store mengder av GWh og norske kroner som kunne strøyme ut i straumnettet eller inn i kommunekassa. Av den grunn meiner dei to at vernelaget vart sett på som hinder for store inntekter til Voss. På eitt folkemøte sa ordføraren i bygda at ein ikkje skulle bry seg med desse «aktivistane», og i etterkant fekk nokre høyre at «når eg ser deg, ser eg berre dei millionane Voss har mista».

FLAUM: Enorme krefter i aksjon da Raundalselva vaks seg uvanleg stor 28.oktober 2014. Voss sentrum vart ståande under vatn, noko som skapa ny debatt om kraftverk og flaumtunellar. Bilde: Øystein Bjørke

Kva gjer folk engasjert nok til å gje fleire år av sine liv for å verne vassdrag? Eg er ikkje sikker på kva som vekka folket på Voss i 1980, men at lokalbefolkninga engasjerte seg er beviseleg avgjerande for om ein lukkast i vernesaker. Også på Voss, då Raundalselva, i 1986, vart verna av Stortinget i verneplan 3.

Perioden mellom 1969 og 1986 skulle viser seg å vere skjebneår for norsk vassdragsvern. Mardøla og Alta-sakene vekka vassdragsvernet for fullt, verneplanar vert vedtekne, elver vart lagt i røyr, og midt oppe i det heile reiste ein gjeng britiske soldatar kring i landet og padla elver i stor stil.

Dei heiv seg uredd ut i alle dei store vassdraga i Sør-Noreg, og dei kursa unge nordmenn som ville lære sporten. Ein av desse soldatane var Tony Hutchinson, no busett på Voss:

– Det var padling, fest og damer. For ei tid! Og, ja, me padla Raundalen på denne tida. Eg meiner me var der oppe i 1979. Då starta me på Mjølfjell og padla kanskje heilt ned til Meringi.

Andre kjelder fortel at Tony også var kurshaldar, og ein ung gut ved namn Flemming Schmidt, var mellom dei han lærte opp i kunsten å padle bratt elv. Akkurat det skulle få ringverknader, noko eg kjem attende til. Raundalselva vart verna av Stortinget i 1986, og dette året vart Raundalselva også oppdaga av tyskarar. Horst Fürsattel fortel at dei padla mykje av elva alt då.

– Men den mest prominente passasjen var ein åtte meter høg foss. Elva delte seg, og me padla venstreløpet som fall perfekt ned i eit svært basseng. Etter det var juvet trongare og me gav oss til slutt, seier han.

Kan dei ha padla storfossen i «Marinejuvet», eller var det sjølvaste Bøfossen dei padla? Dei var ikkje tamme i 1986, tenkjer eg. Det er uansett liten tvil om at Raundalen gøymde enorme mogelegheiter for å presse grensene for sporten, og ikkje minst for å få sterke padleopplevingar. Frå 1991 skulle det ta av.

Dette året hadde eit anna tysk padle-team lukkast med å padle heile Raundalselva, frå Mjølfjell til Vangsvatnet, ein tur som i 2020 vert sett på som eit karstykke. I alle fall om ein gjer det på ein dag. Samstundes hadde også Flemming Schmidt rukke å verte vaksen og flytte til Voss, og saman med ein ung sunnmøring med sans for klatring, elvesport og entreprenørskap skulle dei sparke i gang raftingselskapet på Voss. Dette gründerarbeidet involverte kartlegging av Raundalselva med mål om å finne kommersielle raftingturar. Frode Solbakk, sunnmøringen, fortel om utforskinga, om dei herlege stryka og fleire episodar der det nesten skar seg heilt.

– Den våren og sommaren rafta me heile elva. Det var tidvis hårete, og eg hugsar at det heldt på å gå skikkeleg gale oppe på Reime. Men det var Flemming som stod i spissen for denne utforskinga, og han lærte jo etterkvart opp Einar, Hans og Eilif. Så, når du skal finne ut av historia om Raundalen, kjem du ikkje unna Flemming.

Flemming lærte opp Einar Rå Nilsen, han som lærte meg å padle. Saman med Sven Oskar Moseid og Mads Rio, lærte Einar opp padlemiljøet som skulle vakse fram frå og med -92, så Frode er nok inne på noko. Ein kjem ikkje unna Flemming. Mannen som etter kvart reiste verda rundt og vart Noreg sin største padleprofil, hadde altså kickstarta både rafting og padling på Voss. Og Flemming, han hadde vorte kursa av karane som første gong padla Raundalselva i -79. Alt heng saman med alt. I dag heiter Fleming Vatne til etternamn, han har bikka femti år, men er fortsatt ein av verdas aller beste elvepadlarar.

Mediadekning: I 2010 flytta Veko konkurransane opp i Raundalen for å vise fram elva til tilskodarar, media og padlarane sjølv. Her er det Voss Kajakklubb sin Torkel Gjeraldstveit som måler krefter med stryka på Mjølfjell, øverst oppe i Raundalen. Foto: Ekstremsportveko

Kajakkmiljøet vaks og i 1997 vart Voss Kajakklubb stifta. Eit viktig formål for klubben vart å drive padleaktivitetane på Ekstremsportveko som vart arrangert for første gong året etter. Festivalen og Voss sitt vaksande rykte som elvesporten sitt Chamonix, byrja å trekke verdseliten til bygda år etter år.

Mange filmar, magasinartiklar og episke soger vart til i denne ein gong så bortgøymde dalen. Nokre av desse utanlandske elvesportstjernene tok seg jobb på Voss Raftingsenter, fann kjærleiken til både elvene og kvinnene, og slo rot. Unge bergensarar og vossingar som meg sjølv, oppdaga gleda i vatnet, og i sum førte alt dette med seg at Voss Kajakklubb vaks til å verte ein av landets mest aktive og progressive elvepadleklubbar. Veko vart verdas største ekstremsportfestival og ein av Voss sine identitesmarkørar.

Og kanskje viktigare, elva sin nytteverdi og eigenverdi hadde funne saman på ein uføreseieleg måte. Det ville ikkje hend om Vernelaget for Vossovassdraget ikkje hadde lukkast med å trygge vern av elva i 1986. Og her vart sirkelen slutta, for engasjementet og kjensla til «elvebomsane», kan ha vore avgjerande for at elva fekk halde på vernet sitt.

I 2010 small det nemleg ei politisk bombe. Energiselskapa Voss Energi og BKK, hadde saman med leiinga i Voss Kommune klart å skapa ny vind for planane om storstilt kraftutbygging i Raundalselva. Ei slik utbygging ville med ny teknologi ikkje krevje store dammar, berre store tunellar (sjå for deg ein vegtunell) som kunne ta unna vatnet når det kom. Difor ville det verte mindre inngrep i dei områda der det før var planlagt store magasin.

Utbygginga som no vart lagt fram, ville også la ei større restvassføring renne forbi inntaket i månadane med mest vatn, som ville gjere at ein tørrla elva i mindre grad enn det som var skissert i 1980. Like fullt ville denne utbygginga endre elva frå å vere ei elv som rann der i kraft av å vere seg sjølv, til å verte ei kjelde til GWh og NOK. Pål Erdal som var styremedlem i Voss Naturvernlag på den tida var ein av dei frammøtte til informasjonsmøtet.

Kvifor vern? Raundalen er verna av Stortinget fordi den har unike natur- og friluftslivskvalitetar der den renn krystallklar frå høgfjellet til Voss sentrum. Her vert den ein del av Vosso som finn vegen til fjorden, og som husar verdas største Atlanterhavslaks. Foto: Sasha Vales Toledano

– Det rakna for meg! Eg vart så forbanna at eg reiste meg og forlét salen, fortel han.

Og han var ikkje den einaste som reagerte. Alle vart teke på senga av rapporten som hadde vore halde hemmeleg i over eit år. Tilhøyrarane fekk lagt fram at kommunen kunne få 10 millionar inn på konto kvart år, den falleferdige vegen opp i ein av kommunen sine nedprioriterte grender kunne rustast opp, klimaet kunne reddast med grøn energi, kommunen ville få arbeidsplassar i anleggstida og verneverdiane ville verte lite råka. I presentasjonen og rapporten kan lesa: «Det er gjort forsøk med rafting i Raundalselva, men store variasjonar i vassføring gir utfordringar.» Og vidare: «Ei jamnare vassføring vil gi betre forhold for rafting». Eg har ikkje høve til å gå djupare inn i korleis desse påstandane vart til, men eg kan sitere Voss Rafting sin e-post til BKK der dei kommenterer innhaldet i rapporten: «Eg kan ikkje sjå at ei utbygging av f.eks. Raundalen 1 skal kunne vere positivt for vår bruk av elva. Vi treng så mykje vatn som mogleg, ikkje mindre. […]Eg undrar meg vidare over kor de har denne feilinformasjonen om vår næring frå. De har ikkje kontakta meg eller andre i selskapet.» 

Ein kan undre seg, ja. Noko hadde hend sidan 1986. Ny teknologi, ny vitskap og nye politiske trendar hadde endra elva frå å berre vere GWh og kr, til å vere GWh, kr, ny veg til folket og ei grøn redning av ein atmosfære med for mykje CO2. Men i same tidsrom hadde nokre nokre viltre britiske militære, ein gjeng rafting- og kajakkpionerar, eit vaksande miljø av vasselskande og adrenalinglade vossingar, samt verdas størte ekstremsportfestival, skapa elva om til ein leikeplass for menneske som verdsette elva slik ho var. Voss Energi og BKK hadde ikkje fått med seg dette, i alle fall om ein skal ta rapporten deira på alvor, og bordet var duka for ein spektakulær vernekamp, der 80-talets «aktivistar» stod side om side med nye naturelskarar og 2000-talets hippiar, «ekstremsportarane». 

Kommunestyret sette ned ei arbeidsgruppe som skulle lage ein rapport om mogelegheitene for kraftutbygging i elva. Kajakklubben og Naturvernlaget var invitert, men boikotta i protest. Arbeidsgruppa hadde eit fleirtal av utbyggingsinteressentar, og elvevernarane frykta å verte brukt som legitimering for fleirtalet sin agenda om å bygge kraft.

I månadane som følgde hende ei mobilisering som likna det glade 80-talet. Avisinnlegg vart skrive, radio og TV vart involvert og politiske møter vart avhalde. Ein hadde også nye triks opp i ermet: Demonstrasjonstog gjennom Voss sentrum vart arrangert, der raftar, årer, vernarar frå 80-talet og felespelarar baud til dans. Ekstremsportveko flytta den internasjonalt anerkjende utforkonkurransen i kajakk frå Brandsethelva til øvre del av Raundalselva. Sjølv tok eg med både statssekretæren i Miljøverndepartementet og leiaren i Naturvernforbundet i tandemkajakk i elva. Eg lærte at det ikkje var så enkelt å halde ein tandemkajakk på rett kjøl. Utbyggarinteressene kom med drypp frå utgreiingsarbeidet som syna at Voss Kommune kunne hente hundrevis av millionar ved ei utbygging. Grunneigarar i Raundalen vart forbanna på det dei meina var elvepadlarane sin egoistiske kamp for fritidssyslene sine, og sperra av private vegar som leia ned til elva. Lokalavisa levde fett i ei bygd der journalistar vanlegvis kjenner seg litt som hovudpersonen i den svenske komedien «Kopps». Spaltene i avisa «Hordaland» var fylde av hard polemikk og avisa rulla til slutt ut ei meiningsmåling som syna ei lita overvekt i folk som sa ja til kraft. Dramaet hadde rukke å verta perfekt då Kommunestyret i mai 2011 skulle fatte vedtak. Skulle Voss Kommune innleie ein ny fase av politisk press og lobbyverksemd med mål om å få Stortinget til å endre verneplanane? Dagen då Kommunestyret røysta var det mildt kaos. Arbeiderpartiet var splitta, KrF var splitta, og representantane snakka forbi kvarandre. Nokre snakka varmt om dei positive verknadene av eit konkret kraftverk i Raundalen, andre om skadeverknadene. Nokre diskutera berre prinsippet om vern. Var det fornuftig at Voss Kommune skulle ta ei leiande rolle i å endre nasjonalt vedtekne verneplanar? Atter andre kritiserte dei som sa dette for ikkje å tørre å ta stilling. Alt var ope i det ordføraren løfta klubba og bad salen vise røysteteikn. Stemmetalet vart ståande 21/21. Ordføraren si dobbeltstemme vart avgjerande. Voss skulle jobba vidare med av-verning. Det var som om elva glapp inn i røyra framføre auga til vernarane. 

Nestor: Einar Rå Nilsen vart tidleg på 90-talet opplært av padlepioneren Flemming Vatne. Han starta padleskule og vart drivkraft for vidare opplæring av eit gryande padlemiljø på Voss. Her gjev han ein leksjon i padleglede, på den legendariske surfebølga «Milky Wave». Foto: Øystein Bjørke

Arnfinn Gjeråker frå Sv fekk førstesida i avisa dagen etter: «Dette vert det omkamp på etter valet!» Omkamp vart det, og etter politiske forhandlingar, fekk Arnfinn gjennomslag for å legge ballen død. Kommunen hadde ein ny ordførar som vurderte vernestatusen som Stortinget sitt anliggande. Vernet var trygga på ny. I to korte år. Fram til flaumen i 2014.

Forbausande store delar av Voss sentrum vart ståande under vatn ved storflaumen den 28.oktober, og kort tid etter var det verna vassdraget redefinert. I det offentlege ordskiftet snakka ein no om den farlege elva som ville truge Voss med øydeleggande flaumar. Flaumen gjorde at ein fekk nye flaumsonekart basert på klimaendringar og 40% meir regn i framtida.

Flaumsonane syna at store delar av sentrum hadde høg flaumfare, og Voss var no var forplikta å gjere tiltak. Eit av tiltaka som raskt kom på banen var ein enorm flaumtunell frå Raundalselva til Hardangerfjorden. Flaumtunellen ville vera dyr, og no vart kraftverk i elva på nytt aktualisert som ein finansiering av dette tryggingstiltaket. Elva sin eigenverdi vart brått vorte negativ, og nytteverdien av å legga den i røyr vart dobbel.

Raundalselva: Elva renn over 40km frå Mjølfjell til Voss sentrum, og har sitt utspring i fjellheimen på over 1200moh. Den er ein del av det verna Vossvassdraget som består av dei tre greinene Raundalselva, Strandaelva og Bordalselva.

Lenge såg det ut som om frykt for flaum, dyre flaumtiltak og eit fiks ferdig opplegg for kraft, pengar og flaumsikring skulle verte elva sin endelege bane. Men slik gjekk det ikkje. «Aktivismen» som hadde redda elva i 1984 og i 2012 var like sterk fram mot den kritiske augneblinken i 2017. Og nye argument vart aktivert. I 1984 var ikkje elvesporten eksisterande i Raundalen. I 2010 hadde den ein betydeleg faktor, då dei som dreiv med padling og rafting danna kjernen i det lokale engasjementet.

Fram mot 2017 hadde elvesporten teke form som eit argument i seg sjølv: Folk flyttar til Voss for å drive ekstremsport. Bygdene i Noreg slit med å tiltrekke seg unge, kompetente menneske, men Voss klarar å trekke til seg legar og lærarar med ein lidenskap for ski, fallskjerm eller padling. I tillegg gjev ekstremsport økonomisk verdi. Turistnæringa er den største næringa i bygda, Ekstremsportveko trekk mange tusen menneske til bygda. I sum gjev dette meir verdi enn ei utbygging, vart det hevda, og dette standpunktet fekk verkeleg moment i eit ope informasjonsmøte for Kommunestyret, der ei rekke vernarar heldt flammande innlegg.

Mest merksemd fekk Voss Naturvernlag si samfunnsøkonomiske samanstilling av dei økonomiske verdiane av vern. Turistinntekter, betalingsvilje for urørt natur og arbeidsplassar vart summert til ein svimlande sum som ein kan meine så mangt om. Men noko hende. Politikarane snakka nok ein gong annleis om saka etter dette møtet. Få dagar etter hadde fleirtalet for flaumsikring med kraftutbygging, vorte til eit fleirtal for å finne løysingar for å flaumsikre utan å bygge kraftverk.

Eg tek eit sprang fram til sumaren 2019. Du hugsar den kanskje slik eg gjer, som ein tropisk draum, der heite og sveitte dagar vart avløyst av svale netter. Eg flaut for det meste rundt i ein kajakk på kaldt vatn, der eg såg steinane på djupt vatn gli under meg i dei rolege partia av Raundalselva. Det var blått og grønt, varmt og svalt, stille og brusande. Det var 171 år etter at vassturbinen var oppfunne, det var truleg 4000 år etter at kajakken var oppfunne, men eg kunne på tross av og på grunn av teknologien oppleve ei elv slik den alltid hadde vore, med ein verdi i seg sjølv. Og då kjem spørsmålet eg starta med, sigande: 

Kva kan redde naturen frå industrien og økonomien si kvern? Svaret er ikkje heilt enkelt. Raundalselva vart i allefall redda av eit Stortingsvedtak i 1986, under press frå lokale eldsjeler i ein historisk kontekst av sveltestreikande samar som kjempa mot Altautbygginga. Men den vart og redda av nokre galne soldatar frå England og eit par viltre nordmenn i gummibåtar, då dei omskapte Raundalselva til ekstremsport. Men eg kjenner at eg ikkje er komme heilt til botns i dette og ringer ordføraren i Voss Kommune, Hans Erik Ringkjøb:

– Hei, Hans Erik! Du, kva var eigentleg grunnen til at du snudde i den saka om Raundalen?

– At elva var verna. Då var det eit premiss for å kunne sam-arbeide med NVE om flaumsikring at det ikkje skulle byggast kraftverk der.

Se der, ja. Sirkelen er slutta. Lova er sterkare enn økonomien. Og grunnen til at elva fekk behalde vernet? Jo, det var det faktum at den alt var verna.