På skitur til Skottland

Han ser på meg. 

Me kom dagen før og har ikkje funne ut anna enn kvar puben nede i gata er.

– Ben Nevis, seier me. 

Det høgaste fjellet på dei britiske øyene har me i alle fall høyrt om. Me står i den tronge gangen på eit rosa vegg-til-vegg-teppe, kvar med ein arm fast rundt skibaggen så den ikkje skal føre ned noko frå veggane.

– Gud vere med dykk, seier ho, og kjem litt nærare.

– To klatrarar fall der for ei tid sidan. Det er eit farleg fjell. Farleg vêr, gjentek ho og held døra for oss.

– Ja, me skal vera forsiktige, svarar me høgtideleg om einannan, og kjem oss ut.

I ei tid har den skotske påverknaden i Sogndal, representert gjennom snøbrettkøyrarane Adam Gairns og Calum MacIntyre, plassert Skottland på kartet for oss. 

Men det viktigaste har me lært frå Mel Gibson, i kampen for fridom og kjærleik.

Cairngorm Mountain: I konteinarane til høgre i biletet blir det produsert snø til å halde drifta i gang gjennom dei stadig mildare vintrane. At dieseleimen som møter ein i bakken nettopp kjem frå aggregatet som driv snømaskina, er om ikkje anna litt trist.

Men skottane – Gairns og MacIntyre, altså – har fortalt at der finst god skikøyring og fleire skianlegg, omkransa av ei kystlinje med surf, nesten like lett tilgjengeleg som whisky. Calum, som for fleire år sidan flytte til Sogndal for å ta ein mastergrad, fekk seg raskt permanent adresse. Men for å fordele trykket frå andre tilflytte sogningar som ynskte å sjå kva han hadde under kilten, fekk han fatt i Adam òg, som har gått den same graden. Dei møttest fyrst under ein frikøyringskonkurranse i Cairngorm Mountain, der dei delte gleda i å køyre utan klede. No, etter ei tid der herrefolket i sør har fått talt hjarta sine opne, har den skotske nasjonalkjensla igjen gjort seg sterkare, og det er i lag med den at skottane oftare har sett heimover og kanskje tala med endå djupare aksent. 

Dei ringde Karl-Kristian Muggerud og meg i starten av april, dei hadde sett eit bilete av ein halvmeter nysnø i Cairngorms, nasjonalparken med tilhøyrande skianlegg midt i det skotske høglandet, så me la i veg. 

Iblant ein straum av asiatar som tek bilete av seg sjølve, stikk hovudet til Adam opp, litt høgare. Han dreg på skibaggen sin, hektar oss på og leier innom stampuben frå dagane hans som student her i Edinburgh. Puben sel den billegaste ølen i byen, kvar av dei med namn som på ein drake og har den lengste baren eg har sett. Dette kunne fort vorte avsluttinga på historien, men det her er ein annan historie. 

Så me dreg skibaggane vidare gjennom byen og finn stasjonen med toget som går vekk herfra. Banen passerer rugbystadionen og Adam lener seg over seta våre, peiker ut glaset og fortel om skotske klanar og fienden i sør. Han talar med ei kraft som frå tida då claymore – det tohanda skotske sverdet på opptil 10 kg – var reiskapen. 

Litt seinerne, heime hjå Adam på den flate landsbygda utom Edinburgh, bankar det på døra og den fjerde skotten trampar av seg skorne. Dei er så store at han finn mest ikkje snøbrett breie nok for dei.

Fire skibaggar er mykje for golfen til Calums foreldre å gape over, og han må leggje tyngda si i mot for å få att bakluka. Skottane er størst og tar framseta, Karl og eg har i det heile lite å koma med på desse speglvendte vegane. Stein, saks, papir, og eg får vindauget. Adam lener seg mot Calum, som køyrer, og ser på han.

• Les om flere eksotiske reisetips her.

Det levande fjellet: Som om Karl-Kristian og Sondre berre hadde tatt på seg skia og sett ein kurs frå E-134 over Haukelifjell.

– Calum. Calum. Calum.

– Kva?

– Calum. Calum. Calum.

– Shit! ropar han og svingar fort over til den andre køyrebanen.

 Karl ser ut av vindauge mitt, pustar tungt og snur seg til skibaggane som ligg som ein vegg mot kjaken hans.

 – Kva er den lukta? Kva er det kvite på skibaggen din, Adam? spør han.

– Å ja, det hadde eg gløymt. Eg trudde det var vaska burt.

– Kva då?

– Kloakkrøret i Sogndal rauk, og baggen min låg under.

– Vent, kva?

– Den låg under røret heile sumaren, medan eg var heime i Skottland. Du skulle sett snøbrettstøvlane mine.

– Så kva er det kvite?

– Det er restar av toalettpapir.

Mel veit: Like rundt hjørnet for heisen «Braveheart Chair» fann me snøen. Sondre fekk den fyrste svingen.

Snøen som kom den førre veka har smelta burt og eg ligg i lyngen. Den er akkurat den same som lyngen heime. Ein gong har landa våre vore eit, før dei blei dregne frå kvarandre, som Mel og Murron. (Om du ikkje har sett filmen Braveheart som tek for seg den skotske uavhengighetskrigen, regissert og spela ut av Mel Gibson i rolla som William Wallace, har me allereie mist kjemien. Så gå no å sjå den, eller gå vidare til ei anna historie.) Tidlegare denne morgonen testa me skianlegget Cairngorm Mountain – det var sikkert bra der veka før. Frå toppheisen gjekk ein steinveg vidare opp til eit utsiktspunkt over anlegget, og derfrå staka me hit, til toppinngangen på ei renne skottane brukar å køyre. No legg Calum litt snø utpå ein stein og trampar eit spor han kan køyre inn på. Sola står i mot, og den blaute snøen sklir sakte av att og byggjer seg opp til ei seig slusjkake som forsvinn ned renna under oss. Karl har lagt seg til utpå den eine sideveggen for å filme Calum, og Adam sit attmed og dinglar med føtene. Brodie Hood, fotografen frå Fort William som har blitt med oss, ligg nede i landinga: 

– Er du sikker på at du ikkje kjem til å lande på meg, ropar han opp til Calum.

 Fjellet under lyngen eg ligg på var ein gong høgare enn alpane. Og fjella rundt oss, i nasjonalparken Cairngorm, minner om dei frå fjellovergangar i Sør-Noreg. Innimellom kjem vindgufs opp renna, kalde etter ferda over innsjøen i botn. Og langt der nede, lågare enn der me gjekk frå bilen, breier furuskogen seg ut. Her oppe er òg ein skog – av einerbuskar, flat og tettvoven.

– Karar, kan de vere snille å ikkje vere nakne på akkurat dette biletet? 

Karl klemmer i hop beina og tar ein roleg framlengs utfor klippa, og plaskar ned i elva ved sida av Adam, som held seg fast til ein stein og hakkar tenner i eit flir. Calum og eg hoppar etter, legg oss bakover i lufta og ser linsa til Brodie før vatnet. 

– Karar, eg vil ikkje ha dette her på kameraet mitt, seier han når me klatrar opp att og tørkar oss med skikleda. 

Dei er ikkje heilt tørre, etter turen attende til bilen som hadde innslag av fleire korte nedkøyringar i ettermiddagsslusjen. Brodie var oppteken av at me skulle leggje svingane nært kameraet – det er kanskje difor han no ikkje har behov for å bade. 

På vegen heim stoppar me ved eit vertshus, ved sida av ein buss med pensjonistar. Me skal berra ha ein «quick chippie» før middagen. Kvelden før åt me «deep fried pizza». Om skottane syner oss raritetane, eller om dette er kvardagen her, veit me ikkje. Men det er fint å sjå dei glade for å vere heime. Me bur i eit steinhus i landsbyen Newtonmore, nokså midt i høglandet. Ikkje langt frå Dalwhinnie, for dei som orienterer seg etter whiskydestilleri. På kartet kan ein sjå at omtrent kvar ein flekk er namnet på ein eller annan whisky. I hagen utom steinhuset beiter fasanar. Dei er svært fine og alt saman, men tidleg om morgonen når dei skrik, ligg eg og tenkjer på korleis dei er å eta.

• Her kan du se mer skikjøring fra Skottland fra gjengen på tur.

Stuparen: Det du kanskje ikkje veit om Karl er at han har bruka store delar av barndomen i eit basseng. Er ein usikker på straumen så er det han ein sender fyrst.

Ein ny morgon køyrer me vest og rundar Ben Nevis forbi byen Fort William, før me køyrer inn i det sørlege høglandet. Me håpar at det ligg meir snø i fjella her. Og det ser lovande ut når me køyrer gjennom Glen Coe, ein lang u-dal forma av isbreen. Sjølv om skianlegget Glencoe Mountain me køyrer forbi har gått over i sykkelsesong, går det framleis striper av snø ned dalsidene. Me passerar Skyfall” der Bond, i filmen med same namn, sprenger av stad familiehuset sitt. Skottane har peikt ut fjellet Ben Lui på 1130 meter over havet for dagens tur. Ben, eller beinn frå gælisk, betyr forøvrig fjelltopp, noko ein kan sjå av å lese kartet med eit utal “bens” omkring. 

Me parkerer ved sida av ein bubil, der ein mann ligg utanfor i ein djup campingstol og grillar pølser i ein halvopen slåbrokk. Me tar på oss skiklede og hengjer skia på sekkane, medan han ser på oss og tenner ein røyk. Me krabbar under ein togovergang, over eit hjortegjerde og legg av stad opp ei granli. Snøen har smelta burt og bakken er blaut, så skorne forsvinn djupt i myr og gjørme. Over grantrea stikk fjelltoppen opp, mørk, monumental og peikande, høgt over sine avrunda vener. Om ein ser på kartet over fjella i Skottland er det kanskje ikkje noko høgder å skrive heim om, men i og med at dei byrjar ikkje mykje høgare enn havnivået, blir det lange motbakkar. Kanskje var det akkurat denne grøne motbakken Mel rømde etter å ha tatt livet av dei adelege som konspirerte med engelskmennene. Det blir turt og lettare å gå, og Calum med dei lange føtene ser me berre som ein liten flekk, allereie på toppen. To fjelløparar i korte shortsar spring forbi oss på den seiste steinryggen før toppen, og der oppe, utpå den kvasse kanten, finn me Calum på magen som studerar baksida av fjellet. To kvite nordvendte renner går ut under oss. Karl og Calum vel hjartesida og køyrer fyrst, medan eg og Adam filmar. Adam byrjar på renna, som svingar seg rundt ein hamar slik at berre byrjinga er synleg frå toppen. Han blir burte etter fyrste svingen og eg høyrer is mot stålkanten hans. Så kjem lyden av stålkant som buttar mot fjell, før han kjem ut av renna som ein liten prikk med raske svinger over den gamle rastunga med steinrøys på båe sider. Eg køyrer etter og er glad for at eg har to lange stålkantar, før eg kjem til det smalaste partiet og tenkjer at det hadde vore fint med berre ein kort ein.

Det er godt skotsk vær denne ettermiddagen, regnet fell rett ned, vel såvidt litt sidelengs. Så me glir omtrent like godt på gras som snø. Smalande striper av snø reinsar solane. Så blir det slutt på snøen. Me renn forbi ein sau som stivnar litt til, der den står og et gras. Gras er undervurdert. Teknikken må justerast, ellers er ikkje mykje anna enn farge og lukt annleis. I bratt og tuvete terreng funkar overdriven hoppsving. Det ein fort finn ut er at etter stavsettet syg jorda fast staven og den må dragast opp att i nokså same retning som den gjekk ned. Kanskje snøbrett er betre eigna. Eg snur meg og ser skottane bakom. Adam køyrer tuppen fast i ei tuve og rullar litt før han kjem etter. Karl likar verken stavsett eller hoppsving, så han legg seg heller bakpå ned henget og passerar ei søye med lam som hoppar til side. Det slakkar litt av ned den seiste bakken, kantane heng i graset, og ein kan køyre store svingar med eit vake blikk på framtuppane, og eventuelle tuver dei skulle møte på.

På heimvegen att gjennom Glen Coe, tar me av på ein grusveg mot Claichaig Inn, eit vertshus som ikkje er kjende for frityrkoking. Me måler kvarandre, då me luktar som skibaggen til Adam, og stoppar ved elva rett før. Varme og sveitte frå kupévarmaren, spring me ned til elva, men stivnar til før me skal hoppe uti.

– Eg er ikkje så skitten, seier Karl.

 – Dei einaste som står mellom deg og ein tallerk med “Haggis and Tatties”, er elva, ropar Adam, og stupar. 

Eg er svolten og fylgjer etter ut i elva som går stri av smelte-vatn. Karl som har tatt på seg kleda att bannar på buskerudsk, hiv av seg og kjem etter. Fjellsidene blir tyngre rundt oss. Himmelen slepper harde regndropar, og eg forstår kva motelldama i Edinburgh meinte då ho snakka om farleg vêr. Blaute spring me inn på vertshuset, får fire øl som kjem i pints, og set oss framfor peisen som lyser opp stoga. Rundt oss sit folk i allvêrsklede, og på veggane heng økser og stegjern.

– Kva ynskjer de? spør ein eldre kar med forklede og store bartar. 

– Haggis, seier eg, som er ein slags blodkurv av saueinnvollar blanda med havregryn koka i ein magesekk. 

Skottane, som har vorte vekte av fasanane i hagen, i ei lengre tid har allereie bestilt. Det er forresten ikkje berre fasanane som gjer opp paien dei får servert. Den britiske middelalderretten inneheld også hare, hjort, duve og rapphøns, eller «partridge», fuglen som engelskmennene har i pæretreet frå songen om dei tolv juledagane. Fasanane finst forresten ikkje berre i hagen, langs heile høglandet ser me dei, og me må fleire gonger svinge unna for å ikkje ta dei med golfen. 

– Han gjev deg blikket, Calum, seier Adam turt.

Skottar i solnedgang: Snøen som veka før kom i nasjonalparken Cairngorms var ikkje av den blivande sorten. Det er alt gløymt når Calum får ferten av frityrkokaren i Aviemore og ledar oss med lange steg ut av fjellet.

Me har akkurat rokke butikken etter den seiste skidagen vår her og tar ein øl på parkeringsplassen i Newtonmore, tvers over vegen for ein litt sliten pub. Me har ikkje løypt på ski ned Ben Nevis, men me har i alle fall sett fjellet i dag medan me sto på ski i Nevis Range, anlegget som ligg på fjellet Aonach Mor like austom. Kanskje var me noko seine for sesongen, dei fleste me såg i anlegget hadde med seg utforsykkel i gondolen. Men i Skottlands høgstliggjande skianlegg, kom me med heis og litt trasking 1200 meter over havet. Og det er no bra, om ein måler det mot norske skianlegg. Så me fekk bygd eit hopp, køyrd ei lita renne og samkøyrd ei side for Brodie si skuld. Alt dette gjorde me på baksida av hovudanlegget, der den einslege stolheisen Braveheart Chair ligg. Heisen stod rettnok stille, men så mykje har me lært av Mel at fridomen ligg i å gå sin eigen veg. 

– Dei mennene som heng utom den puben kjem hit for å slåst. Det er lokale vegarbeidarar, seier Calum. 

– Og eg trur ikkje dei likar menn med langt hår. 

– Mel har langt hår, seier Karl.

– Ja, men han er fri.

– Dei kan ta liva våre, men dei vil aldri ta fridomen vår, seier Adam.

Me nyttar oss av fridomen Mel slost for, og dreg heller på den andre puben i byen.

Reisa dit

For nokre år sidan kunne ein ta ferge frå Bergen til Newcastle, som ligg 1,5 time med tog sør for Edinburgh, men dette tilbodet er kutta ut, i lag med alle andre fergeruter for persontransport frå Skandinavia til Storbritannia. I dag vil den mest spanande reisa gå med tog frå Noreg til Amsterdam, med ferge derfrå til Newcastle, og med tog att nord via Edinburgh. Blir du sjøsjuk kan du ta toget heile vegen sør til Calais i Frankrike og gjennom kanalen til London. Frå London går det nattog til Inverness som stoppar i Aviemore, 20 minuttar med buss frå Cairngorm Mountain. Om ein ynskjer å ha bil med seg kan ein køyre heile vegen, men hugs kva for side av vegen du skal liggje på når du kjem ut av kanalen. Større byar rundt det skotske høglandet er Edinburgh, Glasgow, Inverness og Aberdeen.